Çalışan kadınların hakları
Türkiye'de 5,7 milyon kadın işçi, 1,4 milyon kadın memur, 604 bin kadın esnaf bulunuyor. 15 yaş üstündeki kadınların istihdama katılım oranı yüzde 31,3 seviyesinde yer alıyor. Peki çalışan kadınların hakları nelerdir? Habertürk'ten Ahmet Kıvanç yazdı...
Bugün 8 Mart Dünya Kadınlar Günü. Türkiye’de kadınların ortalama eğitim süresi 2011 yılında yüzde 6,4 iken 2023 yılında yüzde 8,6’ya yükseldi. Aynı dönemde erkeklerin ortalama eğitim süresi 8,3 yıldan 10,1 yıla çıktı. Buna göre, kadınların ortalama eğitim süresi lise birinci sınıf düzeyinde bulunuyor. Kadınların yüzde 19,4’ü lise ve dengi okul, yüzde 22,7’si yükseköğretim mezunu. Yükseköğretimde bilim, teknoloji, mühendislik ve matematik alanlarından mezun olan her 100 kişiden 34’ü, yükseköğretimde eğitim, sağlık ve sanat alanlarından mezun olanların ise yüzde 72’si kadınlardan oluşuyor. Eğitim, sağlık ve sanatımız kadınların omzunda yükseliyor.
SORULARINIZ İÇİN: akivanc@haberturk.com
Ancak, Türkiye kadın işgücü potansiyelini yeterince değerlendiremiyor. Avrupa Birliği üyesi 27 ülkede 15 yaş üzeri kadınların yüzde 70,2’si istihdamda yer alırken, Türkiye’de bu oran yüzde 31,3’te kalıyor. Kadınların işgücüne katılım oranı ise sadece yüzde 35,8 düzeyinde bulunuyor.
Türkiye İstatistik Kurumu’nun (TÜİK) sigortasız çalışanları da kapsayan verilerine göre, istihdamdaki 32,7 milyon kişinin 10,8 milyonu kadınlardan oluşuyor. Buna karşılık, SGK’nın verilerine göre 5,7 milyon işçi, 604 bin esnaf, 1,4 milyon memur olmak üzere 7,7 milyon kadın sigortalı çalışıyor.
Türkiye’de kadın istihdamının düşük olmasının sebepleri arasında kadınların çocuklarına bakmak zorunda kalmaları, çocuklarını emanet edebilecekleri güvenilir kreş – yurt bulamamaları, bakıcı veya kreşe verecek ekonomik güçlerinin olmaması ilk sırayı alıyor. Merkezi hükümetin, belediyelerin ve işverenlerin kolay ulaşabilir mesafelerde kreş hizmeti sunması kadın istihdamına en büyük katkıyı sağlama potansiyeline sahip.
HANGİ İŞ YERLERİNDE KREŞ ZORUNLU
Kadın çalışanlarının sayısı 150 ve daha fazla olan iş yerlerinin kreş yükümlülüğü bulunuyor. İşveren ya doğrudan kreş açmak ya da mevcut kreşlerden hizmet satın almak veya başka işverenlerle ortak kreş açmak zorunda.
İşveren, 150 ve üzerinde kadın işçi çalıştırdığı halde kreş yükümlülüğünü yerine getirmezse, 0-6 yaş arasında çocuğu bulunan kadın işçi için iş akdini haklı fesih sebebi doğar.
EVLENEN KADIN İŞÇİ İŞTEN AYRILDIĞINDA KIDEM TAZMİNATI ALIR
Kendi isteğiyle işten ayrılanlar istisnai durumlar haricinde kıdem tazminatı alamazlar. Yeni evlenen kadın işçiler resmi nikâh tarihinden itibaren bir yıl içinde işten ayrılmaları halinde kıdem tazminatı alırlar.
HAMİLE KADINA GECE ÇALIŞMA YASAĞI
Hamile olduğuna dair rapor alan kadın işçinin çalışma koşullarının durumuna uygun şekilde değiştirilmesi, gerekirse daha hafif işte çalıştırılması gerekir. Çalışma şartlarındaki bu değişikliklerden dolayı ücretinde indirim yapılamaz.
Hamile kadınlar doğuma kadar geçen sürede 20.00 - 06.00 saatleri arasında çalışmaya zorlanamaz. Çalışma süresinin yarısından fazlası 20.00-06:00 arasına denk gelen gece vardiyalarında çalıştırılamazlar.
Yeni doğum yapmış kadınların doğumu izleyen bir yıl boyunca gece çalıştırılması da yasaktır. Bir yıllık sürenin sonunda sağlık ve güvenlik açısından sakıncalı olduğuna ilişkin sağlık raporu alınması halinde, raporda belirtilen süre boyunca gece çalıştırma yasağı devam eder. Hamile ve emziren kadınların günlük çalışma süresi de 7.5 saati aşamaz.
RAPOR PARASI İÇİN 120 GÜN ÇALIŞMIŞ OLMAK GEREKİR
Kadın işçiler doğumdan önce ve sonra 8’er hafta analık izni kullanır. Analık izninde kadın sigortalıya son 12 aylık dönemdeki prime esas kazancının 3’te 2’si oranında iş göremezlik ödeneği verilir. Buna halk arasında rapor parası denilir. Bu haktan yararlanabilmek için son bir yılda en az 120 gün sigorta primi ödenmiş olması gerekiyor.
Son bir yılda 180 günden az prim günü bulunanların iş göremezlik ödeneği iki asgari ücret tutarında brüt ücret alan işçiye yapılan ödemeyi aşamaz.
EVLAT EDİNENLER DE RAPOR PARASI ALIR
Üç yaşını doldurmamış çocuğu evlat edinen eşlerden birine veya evlat edinen eşe, çocuğun aileye teslim edildiği tarihten itibaren 8 hafta analık izni kullandırılır. İzin kullanan ebeveyne, raporlu olduğu günlerin parası SGK tarafından ödenir.
MEMUR VE İŞÇİNİN SÜT İZNİ
Kadın işçilere bir yaşından küçük çocuklarını emzirmeleri için günde 1,5 saat süt izni verilir. Kadın memurlara ise analık izin süresinin bitiminden itibaren ilk altı ayda günde 3 saat, ikinci altı ayda günde 1,5 saat süt izni kullandırılır.
DOĞUM SONRASI YARIM ÇALIŞMA HAKKINI UNUTMAYIN
Analık izninin bitiminden itibaren, çocuğun hayatta olması şartıyla kadın işçi ve memur ile üç yaşını doldurmamış çocuğu evlat edinen kadın veya erkek işçi/memurlara istekleri hâlinde yarım çalışma izni verilir. Kadın çalışanlar, birinci doğumda 2 ay, ikinci doğumda 4 ay, sonraki doğumlarda ise 6 ay süreyle yarım gün çalışabilirler. Çoğul doğum hâlinde bu sürelere 30’ar gün eklenir. Çocuğun engelli doğması hâlinde ise bir yıl süreyle yarım gün çalışma hakkı tanınır.
Özel sektörde işveren, yarım gün ücretsiz çalışma hakkının kullanıldığı dönemde yarım aylık ücret öder. İşsizlik Fonu’ndan da brüt asgari ücretin yarısı tutarında ödeme yapılır.
Yarı zamanlı çalışma döneminde yarım maaş hakkından yararlanabilmek için, işçi adına son 3 yılda en az 600 gün prim bildirilmesi gerekiyor. İŞKUR’a, analık hali izninin bitiminden itibaren 30 gün içinde yazılı başvuruda bulunanlar yarım maaş hakkından yararlanabilir.
Kadın memurlar yarım gün çalıştıkları süre boyunca, fiili çalışmaya bağlı yapılan ödemeler hariç tam maaş almaya devam ederler.
DOĞUM SONRASI ÜCRETSİZ İZİN
Doğum sonrası ücretsiz izin konusunda memur ve işçiler arasında farklı uygulama söz konusu. Doğum yapan memur, talep ederse 16 haftalık analık izninin veya 6 aya kadar olan yarım gün çalışma döneminin bitiminden itibaren 24 aya kadar ücretsiz izin kullanabilir.
Kadın işçiler ise sadece 16 haftalık analık izni süresinin bitiminden itibaren 6 aya kadar ücretsiz izin kullanabilir. Eşitliğin sağlanabilmesi için ücretsiz iznin işçi kadınlarda da 2 – 6 ay arasında değişen yarım çalışma hakkının bitiminden itibaren başlaması gerekir.
ÇOCUK İLKÖĞRETİME BAŞLAYINCAYA KADAR YARIM ZAMANLI ÇALIŞMA HAKKI
2016 yılında çıkartılan kanunla kadın işçi ve memurlara, çocuk okula başlayıncaya kadar yarım zamanlı çalışma hakkı tanındı. İşçiler bu hakkı kullanmaya başladı. Ancak, konuyla ilgili yönetmelik yayımlanmadığı için memurlar henüz bu haktan yararlanamıyor.
3 ÇOCUK İÇİN 6 YILA KADAR DOĞUM BORÇLANMASI
İşçi, memur, esnaf statüsündeki kadınlar, doğumdan sonra boşta geçen sürelerinin 2 yıla kadar olan kısmı için borçlanma yapabiliyor. Borçlanma hakkı, 3 çocuğa kadar kullanılabiliyor. Üç çocuğu bulunan anne, boşta geçen sürelerinin toplam 6 yıla kadar olan kısmı için doğum borçlanması yapabilir.
STAJ SİGORTASI OLAN KADINLAR DA DOĞUM BORÇLANMASI YAPABİLİR
Doğum borçlanması hakkından yararlanabilmek için, normalde doğumdan önce işçi, memur veya esnaf statüsünde sigortalı olmak gerekiyor. Ancak, staj sigortası bulunan kadınlar, staj yaptıkları tarih ile normal çalışmaya başladıkları tarih arasında doğan çocukları için de doğum borçlanması yapabilirler.
SİGORTALI ÇALIŞAN ENGELLİ ÇOCUK ANNESİNE ERKEN EMEKLİLİK HAKKI
Başkasının bakımına muhtaç derecede ağır engelli çocuğu bulunan annelerin, 1 Ekim 2008 tarihinden sonraki sigortalı çalışma sürelerine yüzde 25 oranında ilave edilir. İlave edilen bu süreler emeklilik yaş haddinden de indirilir. Engelli çocuğu hayatta iken 20 yıl çalışan kadının çalışma süresine 5 yıl ilave edilip, emeklilik yaşı da 5 yıl öne çekilebilir. Yaş haddinden indirilecek süre konusunda bir sınırlama bulunmuyor. Bu haktan yararlanabilmek için çocuğun ağır engelli olduğuna dair rapor alınarak SGK’ya verilmesi gerekir.
İŞVEREN CİNSİYET AYRIMI YAPAMAZ
İş Kanunu uyarınca iş ilişkisinde cinsiyet ayrımı yapılamaz. İşveren, biyolojik veya işin niteliğine ilişkin sebepler zorunlu kılmadıkça, bir işçiye, işe alımda, çalışma şartlarının oluşturulmasında, çalışma sırasında ve işten çıkarmada cinsiyet veya gebelik nedeniyle doğrudan veya dolaylı farklı işlem yapamaz. Aynı veya eşit değerde bir iş için cinsiyet nedeniyle daha düşük ücret veremez. İşçinin cinsiyeti nedeniyle özel koruyucu hükümlerin uygulanması, daha düşük bir ücretin uygulanmasını haklı kılmaz. Bu kurallara aykırı davranıldığında işçi dört aya kadar ücreti tutarındaki ayrımcılık tazminatının yanı sıra yoksun bırakıldığı haklarını da talep edebilir.
