Karabağ Savaşı sonrası bölgenin gelişimine katkı sağlayacak en önemli proje olarak Zengezur Koridoru gündeme geldi. Hatta barışın en önemli şartlarından birisi olduğu Azerbaycan tarafından ifade edildi. Ancak hayata geçirilmesi maalesef çok uzun sürdü ve giderek de zaman daralıyor. Rusya-Ukrayna savaşı bitmeden biran önce Zengezur Koridoru’nda nihai imzaların atılması gerekiyor. Ne kadar geç kalınırsa oyuna dâhil olmak isteyen ülkeler sebebiyle riskler daha da artacaktır.
Ermenistan ve Azerbaycan şu an Rusya ile ciddi sorunlar yaşıyorlar ve birbirleriyle ilişkilerini güçlendirmeleri gereken bir dönemden geçiyorlar. Rusya’nın da içinde bulunduğu süreçte Kafkaslarla ilgilenecek zamanı yok. Ancak Rusya-Ukrayna arasındaki bir barış bölgede başka sıcak gelişmelerin habercisi olabilir. Zaman Zengezur Koridoru’nun aleyhine işliyor. Ermenistan’ın hem içeriye hem de ABD’deki diasporasına durumu iyi anlatıp, Azerbaycan ve Türkiye ilişkilerini güçlendirip, dış dünyaya açılmaktan başka alternatifi de yok.
Zengezur Koridoru, Azerbaycan ile Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti arasında doğrudan kara ve demiryolu bağlantısı kurmayı amaçlayan stratejik bir ulaşım projesi olarak bilinse de aynı zamanda ihtiyaç halinde enerji ve haberleşme için de bu koridor kullanılabilecek. Koridorun hukuki dayanağı ise 10 Kasım 2020 tarihinde Azerbaycan, Ermenistan ve Rusya arasında imzalanan Üçlü Bildiri’ye dayanıyor, ama aradan epeyce zaman geçtiği için güncellenmesi icap ediyor. Fakat kolay bir güncelleme olmayacağını da gelişmeler ortaya koyuyor.
Rusya ve İran’dan sonra ABD’de de Zengezur Koridoru içinde yer almak için girişimlerde bulunuyor. Öte yandan İran’ın da bu koridora ortak olması da sıkıntı, dışarıda kalması da…
Eğer bu koridordan boru ve elektrik iletim hatları geçecekse İran’ın da ortaklık içinde olmasına ambargolar sebebiyle Avrupa Birliği (AB) ve ABD sıcak bakmayacaktır. Zaman kaybetmeden ve dışardan başka ülkeleri bu projeye bulaştırmadan Azerbaycan, Ermenistan ve Türkiye’nin kendi aralarında bir çözüm bulması için zaman giderek daralıyor.
Diğer taraftan Rusya’nın bölgedeki gelişmelerle birlikte Kuzey Buz Denizi’ndeki (Arktik Okyanusu) nadir element ve doğal kaynaklarını paylaşım için ABD ile de pazarlığı devam ediyor. Bu iki devlet kendi aralarında anlaşıncaya kadar bölge ülkelerinin Zengezur Koridoru meselesini çözmeleri gerekir. Aksi halde ikisi de menfaatlerini birleştirip, devreye girmekten geri durmayacaklardır.
Eğer Zengezur Koridoru’ndan doğal gaz boru hattı ile elektrik iletim hatları geçerek AB’ye ulaştırılmak arzu edilirse, ABD kendi sıvılaştırılmış doğal gazına (LNG) Avrupa’da rakip istemeyeceğinden karşı çıkacaktır. Rusya’da aynı şekilde kendi boru hatlarıyla rekabet edecek bir potansiyel tehlikeye sıcak bakmayacaktır.
Eğer bölge ülkeleri ellerini çabuk tutar Zengezur Koridoru’nu biran önce devreye sokacak adımları atarlarsa Hazar Denizi geçişle Türkmenistan doğalgazı da buradan Avrupa’ya kadar uzanabilir. Türkmenistan doğal gazının Azerbaycan’a ulaşması için 77 km’li bir boru hattına ihtiyaç var. Çok kısa sürede hizmete sokulabilir. Azerbaycan’a ve doğal gazına Avrupa mesafeli, ama bu yeni durum tabloyu değiştirebilir. Ayrıca Azerbaycan’ın Ukrayna’ya doğalgaz vermek için attığı adımların da Rusya üzerindeki etkilerine dikkate almak icap ediyor.
Gündeme geldiği üzere Ukrayna, ilk defa Azerbaycan’dan doğal gaz tedarik etmeye hazırlanıyor. Gazın sevk edileceği boru hattı, Türkiye’nin SSCB döneminde ilk doğalgazı satın aldığı bu güzergâh. Şimdi tersine kullanılarak, Azerbaycan gazı Türkiye üzerinden Balkanlara ve oradan Ukrayna'ya taşınacak. Gazın yeterlilik durumuna göre Avrupa’ya bile gönderilmesi söz konusu olabilir. Bunların hepsinin de Zengezur Koridoru ile bir bağı olacak. Zengezur, sadece ülkeler arasında ulaşım, enerji ve iletişim ağı kurmayacak, stratejik gelişmelerin de temelini atacağından her geçen zaman aleyhine oluyor. Konjonktürden bölge ülkelerinin faydalanması için de süre daralıyor.
Ayrıca Türkiye-Rusya arasında da nükleer görüşmeler devam ediyor, ama Sinop Nükleer Santrali’nin Rosatom’a verilmeyecek olması da Rusya tarafında rahatsızlık sebebi olduğu belirtiliyor. Muhtemelen Sinop’ta Güney Koreliler, ABD teknolojisiyle nükleer santral kuracaklar. Bu da Rusya tarafını rahatsız eden ve bölgedeki gelişmeleri sabote etmesine neden olacak durumlardan birisi.
Ayrıca Ermenistan’da Türkiye sınırına 16 km yakınlıkta bulunan Rusya’nın kontrolündeki Metzamor Nükleer Santrali de patlamaya hazır bomba gibi ve geleceğinin ne olacağı belli değil. Ciddi bir tehdit. Ermenistan’ın doğal gaz boru hatları ve demiryolu ağları da Rusya’nın kontrolünde. Bunlar da Zengezur Koridoru için ilave sıkıntılı hususlar.
Aradan 5 yıl geçti ve Zengezur’a etki yapacak unsurlar, ülkeler arasındaki etkileşimler de çok farklılaştı. Mesela Rusya’nın koridora nasıl bir katkı veya etki yapacağı konusunun iyi irdelenmesi gerekir. Zengezur Koridoru’nun ABD’ye kiralanmaya hazırlandığı iddiası da başka bir vahim durum. Ermenistan’ın Rusya’dan kurtulmak için geliştirdiği bir formül olduğu söyleniyor, fakat bir tehlikeden başkasına savrulmaktan öte bir anlama da gelmiyor. Türkiye ve Azerbaycan böyle bir gelişmeye sıcak bakmıyor. Koridorun yüzde 40 Ankara, yüzde 40 Bakü, yüzde 20 Ermenistan payı ile hayata geçirilmesi isteniyor, ama hızlı adım atılmazsa 6 ay sonra başka şeyler gündeme gelebilir.
Bir de Zengezur Koridoru’nda “Çin meselesi” var. Çin de en az Rusya ve ABD kadar bu koridor için risk içeriyor. “Bir Kuşak Bir Yol” projesi kapsamında, koridorun Doğu-Batı eksenlerinde yeni bir ticaret ve enerji kavşak noktası olacağı belirtiliyor. Ancak Çin’e de mesafeli durulması Zengezur Koridoru’nun lehine olacaktır. Projenin faydalanan tarafı olabilir, ama etkin bir şekilde devrede olması rahatsızlık yaratır. Mesela ABD ile sıkıntı yaşanır. Hatta Rusya bile Çin’in kendinden fazla etkin olmasını istemez. Üstelik Rusya’nın Zengezur’un geleceğini etkileyecek kartlara sahip olduğu da unutulmamalı...
Kalıcı çözüm, ancak bölge ülkelerinin çıkarına olan çözümdür. Dışardan her dâhil oluş projenin geleceğini tehlikeye atar. Evet, 2020 anlaşmasının 9. maddesi Ruslara koridorun güvenliğini sağlama yetkisi veriyor, ama Ermenistan ve Azerbaycan artık Rusya’ya güvenmiyor. Ayrıca Rusya hâlihazırda kendi güvenliğini sağlamaya odaklanmış durumda. Beş yıl önceki gücü yok. Dolayısıyla yeniden bir denge kurulması ve Rusya ile ilişkilere göz atılmasını gerektiren tablo var.
Ermenistan’ın Zengezur Koridoru’nu egemenliğine tehdit olarak görmesi yerine ekonomisine katkı sunacak, dış dünyaya açılacak fırsat olarak bakmasını sağlayacak güvencelerin verilmesi gerekir. Hatta egemenliğini güçlendirecek bir gelişme olarak bakmasına yardımcı olacak destek adımları (anlaşmalar, işbirliği modelleri vs.) atılabilir. Aksi durumda egemenliğini asıl tehdit eden Rusya’dan ve diğerlerinden kurtulma şansı olmayabilir.
Özellikle Azerbaycan ve de Türkiye, kontrolsüz geçiş, gümrüksüz taşımacılık için Zengezur Koridoru’nu istiyor. İran’da Zengezur Koridoru için bir yıl önceki konumda değil. Türk dünyasıyla direkt bağ kurulacağı ve Ermenistan ile kara bağının kesilecek olması sebebiyle karşı çıkıyordu, ama araya ekonomik faydalar girince daha ılımlı bakmaya başladı. Ancak, İran bu ne yapacağı da belli olmaz!
Rusya da bu bölgede gücü yettiği kadar her şeyin göbeğinde olmak, gerektiğinde müdahil olup dengeleri bozabileceği bir tabloyu kurgulamak için teyakkuz halini korumak ister. Karabağ meselesinin de ön planında Ermenistan görünse bile 30 yıllık işgalin aslında bir Rus operasyonu olduğu unutulmamalı. Dolayısıyla Rusya’nın veya başka ülkelerin etkisiyle ikinci bir Azerbaycan-Ermenistan savaşı olması bölge ve Zengezur Koridoru için en büyük risk olacaktır. Türkiye’ye bu konuda fazla sorumluluk düşüyor. Üç ülke dışında herhangi bir ülkenin koridora etkin şekilde dâhil olması demek, potansiyel bir sabotaj ihtimali anlamına gelecektir. Dolayısıyla koridora katkısı olacak ülkelerden kontrollü destek alarak, projede yer almalarının sağlanması önem arz ediyor.
Bakalım Zengezur'da ne tür sürprizler yaşayacağız.
