‘Yalan Kütüphanesi’ ne kadar gerçek?

“Gerçek ayakkabısını giyene kadar, yalan dünyayı 3 kez dolaşır” sözünün Mark Twain’e ait olduğunu düşünüyordum; yalanmış!

Bazı kaynaklarda bu sözü söyleyenin Winston Churchill olduğu yazılıyor tabii inanırsanız!?

Yalanın doğrudan daha çabuk yayıldığını belirtmek için kullanılan bir deyimin gerçekte kime ait olduğunu öğrenmek için çaktığım yolculukta bir yalan okyanusuna düştüm… Yalandan dev dalgalarla boğuşurken Gulliver hiç uğramadığı bir kıyı da Jonathan Swift’le karşılaştım. Artık kafamın içinde gerçek mi yalan mı olduğu iyice birbirine karışan bu deyimi 1700’lerin başında ‘The Examiner’ adlı eserinde Swift kullanmış, biraz farklı bir şekilde: “Ayrıca en aşağılık yazarın bile okuyucuları olduğu gibi en büyük yalancının da inananları vardır ve çoğu zaman bir yalana yalnızca bir saat inanılarsa, işini yapmış olur… Yalan uçar ve gerçek onun peşinden aksayarak gelir; öyle ki insanlar aldatılmaktan kurtulduklarında artık çok geçtir. Hikaye etkisini çoktan göstermiştir…”

Kendisi hakkında ortaya atılan bir dedikodunun külliyen yalan olduğunu anlatan bir arkadaşımla sohbet ederken, “Mark Twain’in de dediği gibi ‘Gerçek ayakkabısını giyene kadar, yalan dünyayı 3 kez dolaşır…’ üzülme sen” dedim; tumturaklı bir söz söylemenin verdiği güvenle koltukta geriye doğru yaslanırken ortamda daha önce tanışmadığım biri, “O söz Mart Twain’in değil yalnız” diyerek kurduğum cümleyi havada yakalayıp kafama geçirdi!

Yalan hakkında söylenen bir sözü söyleyen kişi bile yalan çıktı, doğrusu şaşırmadım dersem yalan olur!

Mark Twain’in söylemediği sözü kimin söylediğini araştırırken karşıma John Hopkins Üniversitesi’nin ‘Yalan Kütüphanesi’ (Bibliotheca Fictiva) çıktı. Tarih boyunca sahte metinleri, uydurma belgeleri ve kasıtlı olarak üretilmiş edebi-tarihi sahtekarlıkları bir arada bulabileceğiniz yalan yanlış şeyler kütüphanesi... Üst üste yalanların darbesini yemiş biri olarak “Bu gerçek olabilir mi?” diye araştırmaya başladım. Doğruymuş… Üniversite 2011 yılında, internet ve sosyal medya sayesinde bilginin ve tabi yalanın büyük bir hızla dünyayı dolaşmasını daha iyi anlayabilmek için ‘Yalan Kütüphanesi’ni ve içindeki kadim yalanları açıklanmayan bir bedelle satın almış: “Bu kadim yalanlar bugün büyük bir hızla ortalıkta dolaşan yalanları anlamak ve daha doğru yönetmek için bize rehberlik edebilir. Şu an yaşadığımız her şeyin aslında dilin, yazının icadından beri yaşandığını bize gösterebilir!”

John Hopkins Üniversitesi, ‘Yalan Kütüphanesi’ndeki eserleri öğrencilere medya okuryazarlığı ve yanlış bilgi hakkında bilgi vermek için kullanıyormuş. Okuldaki bilim insanları, “İnsanlar bugün büyük önem taşıyan yanlış bilgi ve sahtecilik hakkında bilgi edinmek için geçmişe dönüyor. Bu durumun yalnızca günümüzün sosyal medya ortamının bir fenomeni olmadığını bilmek bir bakıma rahatlatıcı” diyor.

Öğrencilerin bu koleksiyondan öğrendikleri en önemli şeylerden biri bir metnin içeriğinin doğru olup olmadığını anlama becerisi değil, yazının genellikle altında bir niyetle yaratıldığı olduğunu söylüyor bilim insanları. Bir öğrenci ‘Yalan Kütüphanesi’nin haber ve bilgi tüketimine yaklaşımına daha fazla berraklık ve netlik kazandırdığını belirtiyor: “Odak noktan ‘Doğru mu?’ sorusundan ‘Bunu kim yarattı? Bundan kim faydalanıyor ve neden? Neyi istismar etmeye çalışıyorlar?’ sorularına kaydı”

Pew Araştırma Merkezi’ndeki araştırmacılar internet ve sosyal medyanın insanların bilgiye karşı tutumlarını değiştirdiğini ifade ediyor. İnsanların neye güveneceğini bilmesinin gittikçe daha zorlaştığını bunun sonucunda da bilgiden, haberlerden kaçındıklarını belirtiyorlar.

Yapay zekanın her geçen gün artan etkisi sonucunda gerçekle yalan arasındaki çizgileri iyice belirsizleşiyor. Neyin gerçek neyin sahte olduğunu anlamak zorlaşırken yapay zeka destekli sahte bilgi takibi yapan NewsGuard şirketinin son raporunda ya çok az ya da hiç insan kontrolü olmadan, yapay zeka tarafından hazırlanmış güvenilmez içerikler üreten 1271 internet sitesi tespit etmiş.

Borges, ‘Tlön, Uqbar, Orbis Tertius’ adlı öyküsünde uydurma bir ansiklopediden bahseder, her şeyi çok detaylı şekilde anlatan ve zamanla gerçeğin yerini alan bir ansiklopedidir bu!

Borges’in haylindeki bu ansiklopedide “Gerçek ayakkabısını giyene kadar, yalan dünyayı 3 kez dolaşır” maddesinde ne yazıyordur acaba? Ya da bu yazıda yalanla ilgili okuduğum bilgilerin ne kadarı gerçektir?

Mark Twain’in bile yalana ait olduğu bir ortamda beni kandırmak iki güzel söze bakar fazla bir şeye değil!..