Ayvayı yemek: Neden kötü duruma düşmek "ayva" ile anlatılıyor?
Gündelik dilde sıkça duyduğumuz "ayvayı yemek" deyimi nereden geliyor, hangi hikâyeye dayanıyor? Kimi dilciler ayvanın buruk tadını işaret ederken, kimileri "eyvah" ile "ayva" arasındaki ses oyununa dikkat çekiyor. İstanbul argosundan popüler kültüre uzanan bu yolculukta kesin bir belge yok ama güçlü ipuçları var. ..
Bir anda söylenen “eyvayı yedik” cümlesi, nasıl oldu da hayatımızın ortak esprisine dönüştü? Argo sözlükleri, sinema replikleri ve günlük konuşmalar aynı noktada buluşuyor: köken belirsiz, etki büyük. Deyimi ayvaya yaklaştıran ise hem buruk bir tat hem de akılda kalan bir ses oyunu. Detayları sizin için derledik!
ANLAMI VE KULLANIMI
Gündelik Türkçenin en tanıdık argo deyimlerinden “ayvayı yemek”, “kötü duruma düşmek, başı derde girmek, işlerin fena gitmesi” anlamında kullanılıyor.
Türk Dil Kurumu sözlüklerinde argo etiketiyle yer alan ifade, resmî yazışmalarda tercih edilmese de konuşma dilinde neredeyse her kuşak tarafından kolayca anlaşılır. En yaygın kalıplar “ayvayı yedik”, “galiba ayvayı yiyeceğiz” ve “bize ayvayı yedirdiler” biçiminde karşımıza çıkıyor.
KÖKENE DAİR TEORİLER
Deyimin kökeni kesin olarak belgelendirilmiş değil; ancak iki güçlü açıklama öne çıkıyor. Birincisi, ayvanın çiğ yenildiğinde bıraktığı belirgin buruk ve büzücü tat nedeniyle olumsuz deneyimi simgelemesi.
İkincisi, “eyvah” ünlemiyle “eyva/ayva” arasındaki ses benzerliğinin konuşma dilinde bir kelime oyununa dönüşerek “eyvayı yedik” kalıbını parlatması.
İSTANBUL ARGOSU VE POPÜLERLEŞME
Dilciler, deyimin 20. yüzyılın ortalarında özellikle İstanbul merkezli şehir argosunda dolaşıma girdiğini, basılı örneklerinse daha çok yüzyılın ikinci yarısında belirginleştiğini belirtiyor.
Sinemanın, tiyatronun ve mizah dergilerinin dili bu süreci hızlandırdı; 1970’lerden itibaren popüler kültür, deyimi Türkiye geneline taşıdı. Bugün söyleyiş, hem sokak dilinde hem de popüler yapımlarda kendine yer buluyor.
NEDEN AYVA?
“Niçin elma, armut değil de ayva?” sorusunun yanıtı iki katmanlı görünüyor. Ayva çiğken yüksek tanen ve pektin içeriğiyle ağızda kuruluk ve burukluk hissi yaratır; bu duyusal olumsuzluk, “kötü bir şeyi yemek” mecazına güçlü bir malzeme sunar.
Üstüne, “eyvah” ile “ayva” arasındaki kulak tırmalamayan yakınlık, esprili ve akılda kalıcı bir kalıp oluşturur; başka meyvelerle bu ses oyunu yakalanamaz.
